UZALEśNIENIE JAKO UTRACONA WOLNOŚĆ,

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
prof. UKSW dr hab. Maria Ryś
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszy
ń
skiego
UZALE
ś
NIENIE JAKO UTRACONA WOLNO
ŚĆ
Często uzaleŜnienie ujmowane jest jako utracona wolność. Człowiek uzaleŜniony nie
działa juŜ jako wolna osoba. Do głównych objawów uzaleŜnienia naleŜą: pragnienie, często
bardzo silne, objawiające się wręcz przymusem przyjmowania jakiejś substancji (alkoholu,
narkotyku), czy trudności w kontrolowaniu swoich zachowań. Wcześniej jednak następował
stopniowy wzrost tolerancji, a więc wzrastała potrzeba coraz silniejszej, mocniejszej dawki.
Po jakimś czasie dana osoba ma poczucie, Ŝe przyjmowane substancje, czy podejmowane w
tym zakresie działania rujnują jej Ŝycie, Ŝycie rodziny, ale wchodząc na drogę uzaleŜnień
człowiek nie jest w stanie myśleć o czymkolwiek innym tylko o tym, jak zdobyć narkotyk,
czy jak wypić. Ten właśnie stan trzeba juŜ określić jako stan utraconej wolności.
W artykule tym przeanalizowane zostaną podstawowe koncepcje stawania się osobą
uzaleŜnioną,
kryteria
diagnostyczne
uzaleŜnień
oraz
sposoby
funkcjonowania
osoby
uzaleŜnionej.
1. Koncepcje stawania si
ę
osob
ą
uzale
Ŝ
nion
ą
Dotychczas, pomimo wielu badań przeprowadzonych w zakresie róŜnych dziedzin
nauki, nie znaleziono jednoznacznej odpowiedzi na pytanie: dlaczego jedni ludzie uzaleŜniają
się, a inni nie uzaleŜniają się. Na ogół uwarunkowania uzaleŜnień analizowane są w aspekcie
biologicznym, psychologicznym, socjologicznym i duchowym.
1.1. Biologiczne uwarunkowania uzale
Ŝ
nie
ń
Wiele róŜnych teorii podejmuje problem dziedziczenia podłoŜa biochemicznego jako
przyczyny uzaleŜnienia się
1
. Zdaniem naukowców do czynników sprzyjających rozwojowi
uzaleŜnienia naleŜy konstrukcja biologiczna danej osoby. Badania rodzinne (bliźniąt,
1
Najstarsza wśród teorii biologicznego uwarunkowania uzaleŜnienia (od alkoholu) koncepcja genotropowa
Williamsa, zakładała istnienie dziedziczonego przez pewną grupę ludzi defektu metabolicznego. Teoria ta nie
doczekała się jednak potwierdzenia empirycznego (za: L. Cierpiałkowska,
Alkoholizm. Przyczyny, leczenie,
profilaktyka
, Wydawnictwo Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań 2000, s. 54).
rodzeństwa naturalnego i dzieci adoptowanych) pozwalają przypuszczać, Ŝe biologiczne
czynniki genetyczne odgrywają pewną rolę w powstawaniu uzaleŜnień.
Dziedziczeniu podlega więc biologiczne (biochemiczne) podłoŜe, na którym moŜe
rozwinąć się uzaleŜnienie, a więc moŜliwe jest dziedziczenie pewnych predyspozycji do
uzaleŜnienia
2
.
W
przypadku,
gdy
na
jednostkę
oddziałują
pewne
czynniki
społeczne
lub
psychologiczne, moŜliwe jest, Ŝe są odziedziczone pewne predyspozycje do uzaleŜnienia
3
.
W analizach dotyczących biologicznego podłoŜa uzaleŜnienia od alkoholu pojawiają
się koncepcje występowania pewnych markerów biologicznych (np. rasa Ŝółta - badania
Harada), markerów neurologicznych (funkcjonowanie móŜdŜku - np. badania Hilla,
Armstronga i innych), markerów elektroencefalograficznych (róŜnice proporcji występowania
fal beta - np. badania Gabrielli i współpracowników), które mają wskazywać na istnienie
większej podatności na uzaleŜnienie
4
.
Naukowcy zwracający uwagę na biologiczne uwarunkowania uzaleŜnień są zgodni, Ŝe
obecność biochemicznego czynnika zwiększa jedynie prawdopodobieństwo wystąpienia
uzaleŜnienia, ale nikogo w tym zakresie nie determinuje i nie skazuje na uzaleŜnienie.
1.2. Psychiczne uwarunkowania uzale
Ŝ
nie
ń
Genezę uzaleŜnień próbują wyjaśnić róŜne teorie psychologiczne.
W koncepcjach psychoanalitycznych i neopsychoanalitycznych przyjmowano, Ŝe
uzaleŜnienia mają swoje podłoŜe w nieuświadomionych tendencjach autodestrukcyjnych
człowieka, które są przejawem stłumionego konfliktu między miłością a agresją, albo teŜ
zaburzenia poczucia toŜsamości. Mogą teŜ wiązać się z rozwojem neurotycznej struktury
osobowości, w którym najwaŜniejszą rolę mają czynniki społeczne i są rodzajem „ucieczki”
od lub ku czemuś, co jest obecnie dla jednostki nieosiągalne
5
.
Koncepcje psychoanalityczne wiązały popadanie w nałóg takŜe z cechami osobowości
zaleŜnej. Typowe cechy tej osobowości wywodzą się z dzieciństwa, gdy dziecko
utrzymywane było w bierności i podporządkowaniu się rodzicom. Konsekwencją takiej
sytuacji rozwojowej moŜe być później mała dynamika Ŝyciowa, niepewność i nieśmiałość w
kontaktach
społecznych
oraz
poczucie
braku
kompetencji.
UŜywanie środków
2
B.T. Woronowicz,
Alkoholizm jako choroba
, PARPA, Warszawa 1993.
3
B.T. Woronowicz,
Bez tajemnic. O uzale
Ŝ
nieniach i ich leczeniu
, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa
2001, s.19-20.
4
L. Cierpiałkowska,
Alkoholizm. Przyczyny, leczenie, profilaktyka
... dz. cyt., s. 60-64.
5
J. Kinney, G. Leaton,
Zrozumie
ć
alkohol,
PARPA, Warszawa 1996.
psychoaktywnych wiąŜe się wtedy z duŜą podatnością na wpływ autorytetów rówieśniczych,
z uleganiem presji otoczenia oraz chęcią przezwycięŜenia nieśmiałości w kontaktach
6
.
Natomiast teorie behawioralne podkreślają, Ŝe zachowanie jest podtrzymywane (lub
staje się bardziej prawdopodobne) z powodu następstw (bodźców wzmacniających) takie
zachowania. Zgodnie z tą koncepcją sięganie po substancje uzaleŜniające jest wyuczoną
reakcją na niektóre bodźce, a takŜe wyuczonym sposobem radzenia sobie z przykrymi
stanami emocjonalnymi
7
.
UzaleŜnienie w tym ujęciu jest zachowaniem wyuczonym, bazującym na zwrotnym
otrzymywaniu wzmocnień płynących z otoczenia (czyli czynniki społeczne) oraz z samego
organizmu
(czynniki
psychofarmakologiczne).
Wzmocnieniem
moŜe
być
akceptacja
określonych grup społecznych, poczucie przynaleŜności do nich, czy teŜ wspólna wrogość
wobec innych środowisk. Działanie farmakologiczne środków psychoaktywnych przejawia
się w zmniejszaniu nieprzyjemnych napięć i przykrych odczuć płynących z niepokoju, lęku,
lub zaburzeń osobowości. Z czasem spoŜywanie alkoholu staje się „lekarstwem” na objawy
płynące z jego przedawkowania lub trudny do zniesienia jego brak.
W teoriach uczenia się przyjmuje się, Ŝe zachowanie się człowieka jest rezultatem
wyuczenia
pewnych
reakcji,
celem
zminimalizowania
przykrości
i
maksymalizacji
przyjemności.
Natomiast teorie poznawcze wyjaśniają uzaleŜnienie sięgając do konstruktów
poznawczych. Według tego ujęcia waŜnym czynnikiem wpływającym na rozwój problemów
z uzaleŜnieniem jest samoregulacja, czyli podjęcie planowego działania zmierzającego do
zmiany przebiegu własnego zachowania. Samoregulacja uwzględnia czynniki społeczne i
fizyczne oraz własne cele, jak równieŜ odpowiednie działanie. UzaleŜnienie od alkoholu jest
skutkiem
nadmiernego
zaufania
do
uŜywania
alkoholu jako sposobu podtrzymania
równowagi fizycznej i psychicznej
8
.
Wśród koncepcji poszukujących przyczyn uzaleŜnień duŜą grupę stanowią teorie
osobowościowe.
Badania wskazują na fakt, Ŝe u osób o zmiennym nastroju, draŜliwych i lękowych
(otrzymujących w badaniach wysokie wartości neurotyzmu) oraz u osób cechujących się
większą
impulsywnością
i
agresywnością
(wysokie
wartości
psychotyzmu)
wzrasta
prawdopodobieństwo problemów związanych z uzaleŜnieniem. Z długoterminowych badań
6
P. Szczukiewicz,
Umiej
ę
tno
ś
ci interpersonalne w kontek
ś
cie wychowawczym
, Remedium, 2004, nr 2, s. 14-15.
7
M. Teesson, L. Degenhardt, W. Hall,
Uzale
Ŝ
nienia
, GWP, Gdańsk 2005, s. 50.
8
TamŜe, s. 50.
dzieci, poświęconych atrybutom osobowości pozwalającym na przewidywanie uŜywania
substancji w późniejszych etapach Ŝycia, wynika, Ŝe młodzieŜ bardziej buntownicza, o mniej
konwencjonalnych postawach jest bardziej skłonna do picia alkoholu, palenia tytoniu i
uŜywania nielegalnych substancji
9
.
Wielu badaczy w analizowaniu przyczyn kształtowania się określonych cech
osobowościowych sięga do środowiska rodzinnego. Wskutek ciągłego oddziaływania
niekorzystnych czynników rodzinnych ukształtowane zostają cechy charakterystyczne dla
tzw. osobowości przednałogowej. W miarę rozwoju uzaleŜnienia cechy te pogłębiają się.
Osoby uzaleŜnione charakteryzuje niedojrzałość emocjonalna, czyli niedostateczny wgląd we
własne uczucia, wśród których dominuje Ŝal, złość, poczucie winy, wstyd, lęk i strach.
Uczucia i postawy przydatne w budowaniu pozytywnych więzi z innymi ludźmi nie zostały tu
w pełni rozwinięte. Często podkreśla się takŜe nieadekwatny obraz własnej osoby i zachwiane
poczucie bezpieczeństwa. Dzieci osądzane, niesprawiedliwie ocenianie nie doświadczają
poczucia osobistej mocy, którego podstawą są własne dokonania. W wyniku tego typu
przeŜyć kaŜdemu podejmowanemu działaniu towarzyszy wyobraŜenie poraŜki. Tak więc
sięgnięcie po substancje uzaleŜniające poprzedza niska samoocena ukształtowana w wyniku
doświadczania róŜnych typów przemocy, naduŜyć, zaniedbań, trudności, lęków społecznych i
poczucia winy, wywołanego niemoŜnością sprostania stawianym wymaganiom
10
.
Osobowość przednałogową tworzą, wraz z niską samooceną, liczne negatywne
przekonania na swój temat. Rodzice, opiekunowie, czy wychowawcy są dla dziecka źródłem
wiedzy o nim samym. Negatywne oceny przyjmowane są bezkrytycznie i uwewnętrzniane. W
dysfunkcyjnej rodzinie nie zostają takŜe wykształcone konstruktywne sposoby radzenia sobie
z istniejącym napięciem, dlatego młodzi ludzie mogą sięgać po negatywne wzorce rodzinne,
do których naleŜy regulowanie emocji przy uŜyciu substancji psychoaktywnych albo czerpią
z form destrukcyjnych panujących w grupach rówieśniczych. W nieprawidłowej rodzinie brak
takŜe wzorców nawiązywania pozytywnych relacji z innymi ludźmi. Dzieci onieśmielone
przełamują poczucie osamotnienia i wyobcowania dopiero na róŜnego typu spotkaniach
towarzyskich, podczas których wypicie alkoholu albo zaŜycie narkotyków dodaje śmiałości i
umoŜliwia nawiązanie kontaktu z innymi. Wystawienie na ciągły stres moŜe być takŜe
przyczyną zespołu stresu pourazowego (PTSD). Osoby doświadczające go reagują w sposób
9
TamŜe, s. 52.
10
J. Karpowicz,
Paradygmaty psychoterapii
, Wydawnictwo Eneteia, Warszawa 2003, s. 49-50.
znacznie silniejszy, nieadekwatny do bodźca. Jest on charakterystyczny dla młodych ludzi w
sytuacjach trudnych, którzy od wczesnego dzieciństwa doświadczali chronicznego stresu
11
.
Wśród czynników osobowych sprzyjających powstaniu uzaleŜnień, moŜna wskazać:
brak sensu Ŝycia, poczucie obniŜonej wartości siebie, a takŜe sprzyjający zachowaniom
nałogowym kontekst społeczny. Uwarunkowania środowiskowe są bardzo waŜnym
czynnikiem w powstawaniu uzaleŜnień chemicznych. Istotnym w Ŝyciu człowieka jest
środowisko rodzinne. Wielokrotne badania socjologiczne wskazują na związek pomiędzy
jakością Ŝycia rodzinnego a podatnością jej członków, szczególnie dzieci, na uzaleŜnienia.
JeŜeli młody człowiek nie znajdzie oparcia w rodzinie, wiąŜe się z grupą ludzi
przeŜywających podobne problemy i przyjmuje stosowne sposoby ich rozwiązywania
12
.
U osób uzaleŜnionych, obok niedojrzałości emocjonalnej, występują często takie
cechy jak: nadmierna zaleŜność, mała odporność na frustrację, trudności w wyraŜaniu uczuć,
wysoki poziom niepokoju w relacjach interpersonalnych, poczucie izolacji, niska samoocena
bądź poczucie wielkości, perfekcjonizm, zmienny stosunek do autorytetów, poczucie winy,
niski poziom uspołecznienia, małe opanowanie, brak konsekwencji.
ChociaŜ osoby uzaleŜnione posiadają określone cechy, to jednak nie wiadomo, czy są
one przyczyną, czy konsekwencją uzaleŜnienia.
Zdaniem wielu badaczy, alkohol jest traktowany przez osoby z predyspozycjami do
uzaleŜnienia jako środek ułatwiający im funkcjonowanie, łagodzący egzystencjalny „ból
istnienia”. NaduŜywanie alkoholu, pomimo dotkliwych konsekwencji takiego zachowania,
zachodzi zwykle w sytuacji, w której człowiek z jakiś względów nie potrafi w dojrzały
sposób radzić sobie z bolesnymi przeŜyciami i sytuacjami
13
.
1.3. Społeczne uwarunkowania uzale
Ŝ
nie
ń
Wielu badaczy, analizując przyczyny uzaleŜnień, sięga do uwarunkowań społecznych,
zwłaszcza do relacji interpersonalnych w środowisku rodzinnym, czy rówieśniczym, jak i
oddziaływań szkoły, mass mediów; a takŜe czynników społeczno-ekonomicznych, takich jak
normy społeczne, brak precyzyjnych, jednoznacznych i skutecznych rozwiązań prawnych,
czy dostępność środków uzaleŜniających.
11
TamŜe, s. 50-52.
12
G. Maxwell,
Dzieci, alkohol, narkotyki
, GWP, Gdańsk 1994, s. 76.
13
M. Dziewiecki,
Indywidualne i społeczne podło
Ŝ
e problemów alkoholowych
, w: M. Dziewiecki (red.),
Nowe
przesłanie nadziei
, PARPA, Warszawa 2000, s. 55-68.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]

  • zanotowane.pl
  • doc.pisz.pl
  • pdf.pisz.pl
  • emaginacja.xlx.pl

    •