Uczucia, filozofia, PEF opracowania tematów

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
UCZUCIA
(
wzruszenia
, gr.


[ta pathe], łac. passiones animae,
emotiones) – doznania charakteryzujące się nabyciem lub utratą stanu
psychicznej obojętności wobec danego przedmiotu.
O
GÓLNA
CHARAKTERYSTYKA
UCZUĆ
. Istnieją w człowieku dwie sfery
pożądawcze: intelektualna i zmysłowa; u. są związane ze sferą pożądania
zmysłowego, chociaż w języku pol. zwykło się mówić także o u. duchowych
(miłość, nienawiść, smutek, zagniewanie); u. duchowe związane z
intelektualnym poznaniem są jednak, w rzeczy samej, aktami woli.
U. w sensie ścisłym są aktami pożądania zmysłowego i jako takie są
zespolone z fizjologicznymi zmianami w organizmie. Jako pożądanie
zmysłowe stanowią syntezę elementu psychicznego i fizjologicznego. Ponadto
są przejawem pożądania związanego z poznaniem podmiotu i tym właśnie
różnią się od pożądania naturalnego, które jest inklinacją bytu (będącą
następstwem bytowej struktury) do właściwego sobie dobra. Pożądanie, zw. w
filozofii klasycznej „miłością naturalną”, jest w gruncie rzeczy
przyporządkowaniem bytu do działania, a przez nie do jakiegoś przedmiotu-
dobra. Naturalne pożądanie jest manifestacją wewnętrznej celowości bytu,
przejawiającej się w jej ukierunkowanych potencjalnościach, które się w
naszym życiu aktualizują przez czynności niekoniecznie suponujące poznanie,
gdy tymczasem u. wiążą się z konieczności z poznaniem zmysłowym. Na
pierwszy rzut oka trudno odróżnić u. jako akty pożądania zmysłowego od u.
wyższego rzędu – aktów woli. Zasadnicza różnica sprowadza się do
niezależności aktów woli od przemian fizjologicznych, podczas gdy w aktach
u. zmysłowych więź ta jest nierozerwalna, gdyż należy do istoty u.
Zwykło się wyróżniać 3 fazy u. zmysłowych: a) pożądawczo-psychiczną;
b) fizjologiczną; c) poznawczo-zmysłową. Faza pierwsza charakteryzuje się
swoistym poruszeniem pożądawczo-psychicznym, nakłaniającym „do” lub
„od” konkretnej rzeczy (św. Tomasz z Akwinu,
S. th.
, I–II, q. 36, a. 1, resp.).
Owo poruszenie jest właściwe nie tylko dla u. zmysłowych, ale także dla
wszystkich stanów pożądawczych, także wyższych, wolitywnych, w których
również występuje ruch do umiłowanego przedmiotu lub awersja do
znienawidzonego. Druga faza przeżycia uczuciowego, przemiana
fizjologiczna, zawiera w sobie zjawiska nerwowe i biochemiczne, mimikę
towarzyszącą różnym stanom uczuciowym, napięcie muskularne, gestykulację
Uczucia
PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
1
– wskutek czego inny jest wyraz twarzy i całej postaci człowieka, oraz
towarzyszącą jej mimikę kontrolowaną, znajdującą wyraz w gestach
symbolicznych. Trzecia faza to poruszenie poznawczozmysłowe, które zwykle
poprzedza, a czasami następuje po dwóch pierwszych fazach u. zmysłowych.
U. łączą się z wrażeniami lub wyobrażeniami i im towarzyszą. Jakość u., a
niekiedy także ich siła zależy od treści wrażenia. Zwrócenie uwagi na
przedmiot budzący u. potęguje siłę u., natomiast poznawcze zajęcie się innym
przedmiotem osłabia dawne u.
Wpływ poznania na u. (i odwrotnie) jest podstawą teorii tzw. myślenia
uczuciowego i logiki uczuciowej (A. Comte, J. Mill, Th. Ribot), które mają w
życiu ludzkim odgrywać ważniejszą rolę od logiki rozumu. W procesie
poznania rozumowego wyciąga się wnioski z przesłanek bez względu na
mające wyniknąć następstwa życiowe, poznanie uczuciowe natomiast nie
zmierza do wniosku prawdziwego, lecz takiego, który odpowiada u.
dominującemu. Jeśli poruszenie pożądawcze i przemiana fizjologiczna
stanowią istotę u., to poznanie zmysłowe nie jest elementem koniecznym, a
jedynie towarzyszącym.
Klasyfikacji u. można dokonywać w różnych aspektach. Mając na
uwadze sposób przejawiania się u. (funkcjonalny i genetyczny), wyróżnia się
u. przyjemne i nieprzyjemne, cielesne i zmysłowe (innym zagadnieniem jest
sprawa różnych przedmiotów formalnych zmysłowego pożądania i ich
klasyfikacja ze względu na wyodrębniony przedmiot życia uczuciowego).
Przyjemność lub nieprzyjemność doznań przenikają wszelkie u. do tego
stopnia, że zdarza się, iż to samo u. w różnych aspektach może być i
przyjemne, i nieprzyjemne; przy tym, gdy stany przyjemności i przykrości
następują bezpośrednio po sobie, znacznie się intensyfikują. Powstało wiele
teorii tłumaczących zjawisko przyjemności i przykrości u., jednak teoria
Arystotelesa nie straciła na aktualności, podkreślając, że wszystkie czynności
natury zmysłowej są albo z nią zgodne, albo nie (P. Siwek,
La psychophysique
humaine d’après Aristote
, 121–150). Jeśli czynności zmysłowe dokonują się
bez przeszkód – noszą cechę przyjemności, jeśli natomiast zaistnieje w ich
spełnianiu przeszkoda, to następuje moment przykry (
S. th
., I–II, q. 31, a. 1, ad
1). Czynności zmysłowe przyporządkowane są dobru natury zmysłowej, jakim
jest zachowanie jednostki i gatunku, dlatego czynności idące po tej linii są
Uczucia
PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
2
dobre dla natury. Przyjemność odczuwana w funkcjach zmysłowych jest tym,
co stymuluje czynność (zwł. u zwierząt), przykrość tym, co czynność
przerywa.
R
ACJA
POWSTAWANIA
UCZUĆ
. Z punktu widzenia powstawania u.,
wyróżniamy u. cielesne i u. zmysłowe. Zwrócił na to uwagę Tomasz z
Akwinu; naukę Akwinaty przedstawił J. Woroniecki: „Uczucie cielesne
zaczyna się przeto od jakiegoś procesu fizjologicznego w naszym organizmie,
który gdy dojdzie do pewnego nasilenia, sprawia, że go sobie uświadamiamy,
jako coś, co nam sprawia zadowolenie lub przykrość. Tu będą więc i normalne
przejawy procesów życiowych w naszym organizmie, jako to głód, chłód lub
ciepło, odruchy organów płciowych, jak i zjawiska chorobliwe, niedomagania
jakiegoś organu, które gdy zaczynamy je odczuwać, sprawiają nam przykrość,
czyli ból. Ten ogólny stan naszej uczuciowości cielesnej jest tym, co
nazywamy samopoczuciem. Niewiele potrzeba, aby je zmącić; nieraz jest ono
ujemne, choć nie wiemy, skąd to pochodzi; czujemy jakiś lęk, choć nic nam nie
grozi, albo jesteśmy w nastroju gniewu lub smutku, choć nic nie daje do tego
powodu. Nastroje te są widocznie wywołane czymś, co ma miejsce w naszym
organizmie, co odbija się następnie w centrach nerwowych odnośnych uczuć,
dochodzi do naszej świadomości i sprawia w nas pewne mniejsze lub większe
niezadowolenie. Przeciwnie, normalne funkcjonowanie organizmu daje naszej
świadomości poczucie spokoju i wywołuje nastrój dodatni, jakieś zmysłowe
zadowolenie z życia, które nazywamy samopoczuciem dobrym” (Woroniecki
KEW I 153). Porządek składników u. cielesnego przedstawia się następująco:
1) jakaś przemiana w organizmie; 2) odczucie i uświadomienie jej sobie; 3)
zadowolenie lub przykrość.
Inaczej natomiast rozwijają się u. zmysłowe. Zaczynają się one od
poznania jakiegoś przedmiotu (zobaczenia go, usłyszenia lub podchwycenia
węchem albo nawet tylko od pomyślenia o czymś i przedstawienia sobie w
wyobraźni). Jeśli tak poznany przedmiot jest nam obojętny (czyli „nic nam nie
mówi”, jak zwykliśmy to wyrażać), nie budzi w nas żadnego u. Jeśli natomiast
nie jest nam obojętny, to albo powstaje w nas do niego upodobanie, albo
nieupodobanie, i z tych dwóch zasadniczych ustosunkowań się do przedmiotu
wypływają wszystkie inne u. To poruszenie naszego ja „do” lub „od”
Uczucia
PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
3
poznanego przedmiotu wywołuje w nas reakcje dość różne, zależnie od tego,
jakie u. dany przedmiot wywoła.
Porządek składników u. zmysłowego przedstawia się następująco: 1)
poznanie jakiegoś przedmiotu; 2) upodobanie lub odraza do niego; 3) reakcja
fizjologiczna w organizmie.
Jeśli porównamy oba przejawy uczuciowości, to zauważymy w nich
przeciwne kierunki: w pierwszym od ciała do duszy, w drugim od duszy do
ciała. Następnie dostrzegamy wyższość pod względem bogactwa treści u.
zmysłowych nad cielesnymi – te ostatnie są ubogie poznawczo, sprowadzają
się tylko do zmysłu dotyku, czyli wrażliwości, która rozlana po całym ciele,
pozwala nam odczuwać i uświadamiać sobie zmiany w organizmie, gdy dojdą
do określonego stopnia nasilenia. Również reakcja pożądawcza jest tu o wiele
uboższa, sprowadza się bowiem do zadowolenia lub przykrości (mogącej dojść
aż do bólu). Bogatsze w treść są u. zmysłowe, czerpiące swe podniety przez
zmysły zewnętrzne ze świata zewnętrznego i przetwarzające je następnie w
laboratorium zmysłów wewnętrznych. W psychice ludzkiej ich bogactwo
zwiększa wzajemne oddziaływanie na siebie obu sfer – zmysłowej i
umysłowej. Dzięki temu u. zmysłowe podlegają sublimacji i mogą być ujęte w
karby sprawności moralnych, czyli cnót. Ponadto u. cielesne przetwarzają się
w zmysłowe – dzieje się to w ten sposób, że końcowy etap pożądania
cielesnego zapoczątkowuje pożądanie zmysłowe przez wywołanie w
wyobraźni przedstawienia odnośnego przedmiotu, a to przedstawienie potęguje
pożądanie. W ten sposób odczuty głód lub pragnienie (u. cielesne) wzbudza w
wyobraźni przedstawienie smacznego jadła lub napoju, a jego pożądanie
utrzymuje w kręgu świadomości proces fizjologiczny głodu, przetwarzając go
w apetyt. Najwyraźniej proces ten można zauważyć w dziedzinie płciowości,
gdzie w pierwszej fazie u. cielesnego nie występuje żadne wyobrażenie innej
osoby; pojawia się ono dopiero wtedy, gdy w podnieconej wyobraźni
zarysowuje się jakiś obraz, który staje się przedmiotem pożądania i przez to
podtrzymuje lub nawet wzmaga poruszenia fizjologiczne.
Proces przechodzenia u. cielesnego w zmysłowe można przedstawić
następująco: 1) jakaś przemiana w organizmie; 2) uświadomienie jej sobie i
odczucie jej; 3) zadowolenie lub przykrość; 4) powstanie obrazu danego
przedmiotu w wyobraźni; 5) upodobanie w nim i pożądanie go (albo
Uczucia
PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
4
nieupodobanie i odraza); 6) podtrzymanie procesu fizjologicznego lub
wzmożenie go.
K
LASYFIKACJA
UCZUĆ
. Zasadniczą klasyfikację u. przeprowadza się nie ze
względu na sposób ich funkcjonowania (przyjemność, przykrość) ani sposób
ich powstania (u. cielesne i zmysłowe), lecz ze względu na ich treść i ich
przedmiot. Tego rodzaju podziału u. dokonał Tomasz z Akwinu w
Sumie
teologicznej
w traktacie o uczuciach (I–II, q. 22–48). Zauważył, że nie
wypływają one z jednego wspólnego źródła, lecz istnieją dwie władze pożądań
uczuciowych: władza pożądliwa oraz władza popędliwa. Wyróżnienie władz
jest następstwem niesprowadzalności do siebie uczuć pożądliwych i
popędliwych.
U. pożądliwe mają za przedmiot dobro przyjemne lub zło, dla którego
osiągnięcia lub uniknięcia nie trzeba specjalnego napięcia psychicznego.
Dobro przyjemne pociąga ku sobie pożądanie, które poddaje się temu dobru,
również zło jako zło odpycha pożądanie, które odwraca się od zła. Mamy więc
tu akty psychiczne proste. Tego rodzaju u., proste w swej funkcji, stanowią
dziedzinę u. pożądliwych – appetitus concupiscibilis
.
Istnieją też innego rodzaju u. – złożone w swej funkcji – różne od u.
pierwszych. Przedmiot, czyli dobro konkretne pociągające u. może być
połączone z równoczesnym trudem, który odpycha. U. dążące do zrealizowania
takiego dobra jest już u. w swej strukturze złożonym, mającym w swej treści
ruch ku dobru i równocześnie przeciwny ruch od zła – trudu. Aby połączyć się
z takim przedmiotem, trzeba nowego popędu, mocniejszego, który
przezwycięży ruch „od”. Tego rodzaju u. noszą nazwę u. popędliwych (vis
irascibilis): „Dobro, o ile jest przyjemne, porusza siły pożądawcze. Gdy jednak
dobro jest trudne do osiągnięcia, to pojawia się coś przeciwnego siłom
pożądawczym. I stąd było konieczne, by nastała inna siła, która zmuszałaby
[do usunięcia] tego, co przeszkadza (utrudnia)” (tamże, q. 23, a. 1, ad 3).
Podział u. z racji formalnej idzie w dwu kierunkach: w kierunku władzy
pożądliwej i w kierunku władzy popędliwej. W dziedzinie władzy pożądawczej
zaistnieje jeszcze rozróżnienie między poszczególnymi u.-aktami tej władzy,
dzięki ich przeciwstawności (contrarietas) – jedno odnoszące się do dobra, a
drugie do zła lub jedno przybliżające się do tego samego przedmiotu, a inne
oddalające.
Uczucia
PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
5
[ Pobierz całość w formacie PDF ]

  • zanotowane.pl
  • doc.pisz.pl
  • pdf.pisz.pl
  • emaginacja.xlx.pl

    •